یک: بلوزِ دلتای می سی سی پی

شاهین کوهساری

PDF

نواختنِ بلوز مثلِ این است که بخواهیم دو بار سیاه باشیم.

                                                      بی بی کینگ

دلتای می سی سی پی در طولِ تاریخِ ایالات متحدِ آمریکا همواره به خاکِ حاصل‌خیز و فقرِ توده‌ی مردمان‌اش شهره بوده. موسیقیِ بلوزِ دلتا نیز‌ همین ویژگی‌ را دارد. این موسیقی از طرفي سرشار از ثروتِ موسیقایی است و از طرفِ دیگر بازنمای رنج‌های ناشی از فقر، تبعیض، و نژادپرستی. در میانِ آغازکنندگان یا به عبارتي پایونیرهای بلوزِ دلتای می سی سی پی یک قاتل به نامِ لید بلی¹، یک شخصیتِ خیالی به نامِ کید بیلی² و تعدادِ زیادي پادشاهِ نابغه دیده می‌شود که بسیاری‌شان عمري بی‌تاج‌وتخت زیستند.

لید بلی

 احتمالاً مسن‌ترین بلوزمني که نام‌اش در تاریخ ثبت شده چارلی پتن³ است. نوشتم: «احتمالاً» چون تاریخ دقیقِ تولدِ چارلی پتن معلوم نیست. بعضي منابع تاریخِ تولدِ او را 1887 و بعضي دیگر 1891 ذکر کرده اند. اگر قولِ منابعِ اخیر را صحیح فرض کنیم، آن‌گاه مقامِ ریاستِ سنیِ بزرگانِ بلوزمن‌ تاریخِ دلتا به لید بلیِ می‌رسد. تاریخِ تولدِ لید بلی دقیقاً مشخص است: بیست‌ِ ژانویه‌ی 1888. لید بلی نخستین بلوزمني بود که از گیتارِ دوازده‌سیمه در اجراهای‌اش استفاده کرد.

چارلی پتن

 وقتی این یادداشت‌ها را می‌نوشتم مسن‌ترین بلوزمنِ زنده‌ی دلتا رُما ویلسن معروف به رُما ویلسنِ ارشد⁴ زنده بود. آن موقع نوشته بودم: اگر دستِ قدارِ تقدیر در فاصله‌ی نگارشِ این مقال تا انتشارِ آن، داسِ مرگ را بر قامتِ رُما ویلسنِ ارشد فرود نیاورد او هم‌چنان رییسِ سنیِ بلوزمن‌های دلتا باقی خواهد ماند. حالا که دارم این یادداشت‌ها را بازبینی می‌کنم کم‌تر ازچهار ماه است که رُما ویلسن در سنِ یکصد و هشت سالگی مرده است. رُما ویلسنِ متولدِ سالِ 1910 بود.

رُما ویلسن

بی بی کینگ⁵ سال‌ها (با 15 سال اختلافِ سن) بعد از رُما ویلسنِ ارشد دومین بلوزمنِ زنده‌ی مسنِ دلتا بود که پیش از رُما ویلسن درگذشت. نخستین بلوزمنِ دلتای می سی سی پی که در اواخرِ دهه‌ی بیستِ قرنِ بیستمِ میلادی آثارش ضبط شد فردی اسپروئل⁶ معروف به پاپا اسپروئل بود. یک کمپانی به نامِ کمپانیِ ریس⁷ بانیِ ضبط‌ِ آثارِ بلوزمن‌های متقدمِ دلتا شد. به طورِ سنتی رسم بر این بود که هنگامِ ضبط‌ها فقط بلوزمن با گیتارش حضور داشته باشد اما همان‌طور که پیش‌تر گفته‌ایم گروه یا به عبارتي ارکسترِ بلوزِ دلتا منحصر به یک گیتار نبود. جان لومکس و فرزندش آلن لومکس کساني بودند که بعد از کمپانیِ ریس هزاران (بله هزاران!) قطعه از آثارِ بلوزِ دلتای می سی سی پی را به سفارشِ کتاب‌خانه‌ی کنگره‌ی آمریکا ضبط کردند. دو گردآورنده‌ی دیگرِ آثارِ فولک به نام‌های دیوید اوانز⁸ و جرج میچل⁹ نیز سهمِ به‌سزایي در جمع‌آوریِ آثارِ بلوزِ دلتا داشتند، منابعِ اخیر تاریخِ شروعِ ضبطِ آثارِ بلوزمن‌های دلتا توسطِ لومکس و پسر را از دهه‌ی چهلِ قرنِ بیستمِ میلادی به بعد ذکر می‌کنند. به این منابع اما نمی‌توان اعتماد کرد زیرا، مدارکِ مصوري که منتشر شده، سابقه‌ی نخستین ضبط‌های لومکس وپسر را به سالِ 1933 و هنگامِ ضبطِ آثارِ لید بلی در زندان، یا به عبارتي به پیش از انتشارِ نخستین ماحصلِ مطالعاتِ موسیقیِ بلوز توسطِ دبلیو. سی. هندی – بنیان‌گذارِ مطالعاتِ بلوز¹⁰ – باز می‌گرداند. بزرگ‌ترین تحقیق راجع به بلوزِ دلتای می سی سی پی اما، به همراهِ ضبطِ آثار، بعد از دهه‌ی شصتِ میلادیِ قرنِ بیستم کارِ فولکلوریستِ بزرگ ویلیام آر فریس¹¹ است. که دو کتابِ بسیار جامع، معتبر و مهم‌اش درباره‌ی بلوزِ دلتا و می سی سی پی در این سلسله-یادداشت‌ها بسیار موردِ استفاده‌ی نگارنده قرار گرفته است.

آلن لومکس

Papa Freddie; Milk Cow Blues

سازبندیِ ارکستر در بلوزِ دلتای می سی سی پی

اکثرِ کارشناسان عقیده دارند که میانِ بلوزِ دلتای می سی سی پی با سایرِ مکاتبِ بلوزِ نواحی¹³ نه به لحاظِ ساختارِ افقی (ملودیک) تفاوتِ عمده‌یي وجود دارد، نه به لحاظِ ساختارِ عمودی (هارمونیک)، پس مشخصه‌های تعریف‌کننده‌ی هر یک از سبک‌های بلوزِ نواحی، نه به این دو مشخصه، بلکه به تفاوت در سازبندی¹⁴ از یک سو و طرزِ تلقی از ریتم و البته لهجه‌ی اجرا (چه ساز و چه آواز) از سوی دیگر بازمی‌گردد. بنابراین می‌توان گفت که تفاوتِ بلوزهای سه‌گانه‌ی نواحی (دلتا، پیدمونت، تگزاس – ن ک به بخشِ اولِ این سلسله-یادداشت‌ها) باهم تفاوتي کاملاً ماهوی است نه شکلی یا موسیقایی.

بنا بر آن‌چه نوشتیم، سازبندیِ یک ارکسترِ بلوزِ دلتا هم به نوعي مشخصه‌ی عمده‌ی موسیقیِ بلوزِ دلتا است. سازهای یک ارکسترِ بلوزِ دلتای می سی سی پی به طورِ سنتی از مجموعه‌ی سازهایي انتخاب می‌شوند چون: درامز، گیتار، هارمونیکا (ساز-دهنی،) گیتارِ سیگار باکس¹⁵ [کوردوفوني که به جای جعبه‌ی رزونانس یا مشددِ صدا در آن از جعبه‌ی سیگار استفاده می‌شود]، فلوت، فایف (ن ک به همین نوشته ذیلِ «فایف و درامز»)، بانجو، و هم‌چنین گیتارِ اسلاید یا استیل¹⁶ است. استفاده از گیتارِ اسلاید اصلی‌ترین میراثِ بلوزِ دلتای می سی سی پی است. اسلاید به طورِ سنتی با نهادنِ گیتار به طورِ افقی بر زانوی نوازنده و استفاده از یک دست‌افزارِ لغزنده¹⁷ – معمولاً از استیل و گاهي هم شیشه – نواخته می‌شود و اختراعِ آن بازمی‌گردد به اواخرِ قرنِ نوزدهم در هاوایی.

بی بی کینگ و سیگار باکس گیتارِ معروف‌اش

اسلایدر روی گیتار

لازم به ذکر است که دسته‌بندیِ بلوز بر اساسِ مناطقِ جغرافیایی به هیچ وجه دیگر به معنای لزومِ تعلقِ جغرافیاییِ یک موزیسین به منطقه‌ی جغرافیاییِ موردِ نظر نیست. سوای مواردي از تغییرِ سبک و مهاجرتِ بلوزمن‌های بزرگ از مناطقِ جغرافیاییِ مرجع که بعداً درباره‌اش خواهیم نوشت، موزیسین‌های بزرگي در بریتانیا از دهه‌ی شصتِ میلادیِ قرنِ بیستم به بعد بودند و هستند که در یک یا حتی هر سه سبکِ کلاسیکِ بلوز کار می‌کنند بی آن‌که در مناطقِ جغرافیاییِ موردِ نظر زاده شده یا رشد کرده باشند. این خود جریانِ مهمي از موسیقیِ بلوزِ شهری است که «تهاجمِ بریتانیایی»¹⁸ نامیده می‌شود.

جریان‌های بلوزِ دلتای می سی سی پی (بدنه و آلترناتیوها)

بلوزِ دلتای می سی سی پی دارای یک جریانِ اصلی (بدنه) و دو جریانِ – به اصطلاح – آلترناتیو است. عموماً کساني که از بلوزِ دلتای می سی سی پی صحبت می‌کنند، جریانِ اصلی یا بدنه‌ی این سبک را در نظر می‌گیرند. این جریان‌های آلترناتیو منشعب از بدنه‌ی بلوزِ دلتا نیستند، بل هر یک تاریخِ خاصِ خود را دارند. بعضي از کارشناسان این جریان‌های آلترناتیو را به طورِ کلی سبک‌هایي جدا از بلوزِ دلتا و مستقل در موسیقیِ بلوز می‌شناسند زیرا عقیده دارند که اگر فارغ از قیدِ جغرافیا به این جریان‌های آلترناتیو بنگریم، درمی‌یابیم که تفاوت‌های آن‌ها با جریانِ اصلیِ بلوزِ ناحیه‌ی دلتا، بسیار بیش‌تر از تفاوت‌های بلوزِ نواحیِ تگزاس و پیدمونت [دو سبکِ عمده‌ی دیگرِ بلوزِ نواحی (ن ک به بخشِ نخستِ همین سلسله-یادداشت‌ها)] با بلوزِ ناحیه‌ی دلتا است. آلترناتیوهای بلوزِ دلتای می سی سی پی در خودِ دلتای می سی سی پی عبارت‌اند از:

1- بلوزِ هیل کانتری¹⁹

به لحاظِ جغرافیایی بلوزِ هیل کانتری مربوط به مرزهای شمالیِ دلتای می سی سی پی است. به همین دلیل در برخي منابع بلوزِ هیل کانتریِ می سی سی پیِ شمالی²⁰ یا بلوزِ می سی سی پیِ شمالی²¹ هم نامیده می‌شود.

تفاوتِ بلوزِ هیل کانتری با جریانِ اصلی (بدنه)ی بلوزِ دلتای می سی سی پی در تمرکزِ بسیارِ آن بر ریتم‌های پرتحرک و پرکاشن است که خودِ این ریتم‌ها هم برگرفته از ریتم‌های سیاهانِ آفریقایی ازیک سو و ریتم‌های اروپایی از سوی دیگر است. مواردِ تفاوتِ دیگرِ بلوزِ هیل کانتری با جریانِ اصلیِ بلوزِ دلتا عبارت‌اند از:

– ریف‌های²² ثابتِ گیتار (جمله‌های تکرارشونده‌ی مربوط به هر ساز در موسیقی را ریف می‌نامند).

– کوردهایي که به ندرت تغییر می‌کنند.

– ساختارِ آزادِ شعرها

– خلقِ انواعي از – اصطلاحاً – گرووهای²³ مسحورکننده در این آثار. (گروو فضایي است که توسطِ سازهای کوبه‌یی به هم‌راهِ «باس» در موسیقی ایجاد می‌شود).

2- فایف و درامز²⁴

این جریان از بلوزِ دلتای می سی سی پی را آلن لومکس در دهه‌ی چهلِ قرنِ بیستم کشف و نام‌گذاری کرد. فریس این گونه‌ی بلوزِ دلتا را دارای نادرترین نمونه‌ی ریتم‌های آفریقایی-اروپایی می‌داند (فریس ب: 68). در این جریان هم مثلِ بلوزی هیل کانتری تمرکزِ قطعات عمدتاً روی ریتم‌هایي است که با درامز و درامزِ باس نواخته می‌شوند. در این قطعات، درامز سازي به نامِ فایف (یک نوع فلوت) را به عنوانِ سازِ اصلی هم‌راهی می‌کند. فایف و درامز به لحاظِ شکلی در اصل ترکیبِ ارکسترهای نظامیِ ارتشِ آمریکا پیش از جنگ‌های انفصال است. این شکل با محتوای موسیقیِ سیاهان می‌شود فایف و درامز به مفهومي که – به اصطلاح – فایف-اند-درامیست‌های دلتای می سی سی پی می‌نواختند.

تأثیرِ بلوزِ نواحی²⁵ دلتای می سی سی پی بر بلوزِ شهری²⁶

آن‌چه تأثیرِ بلوزِ دلتای می سی سی پی بر بلوزِ شهری نامیده می‌شود چیزي بسیار فراتر از تأثیر است. اساتیدِ بلوزِ دلتا، پس از مهاجرتِ بزرگِ بعد از جنگِ دومِ جهانی (ن ک به بخشِ نخستِ همین سلسله یادداشت‌ها) مستقیماً در تأسیس و رشدِ دستِ‌کم دو مکتبِ عمده‌ی بلوزِ شهری، بلوزِ شیکاگو و بلوزِ دیترویت، دست داشته‌اند و پس از پوست‌اندازی از اساتیدِ این مکاتب شده‌اند. مادی واترز‌²⁷ و هاولین ولف²⁸ در تأسیسِ مکتبِ بلوزِ شهریِ شیکاگو و داکتر راس²⁹ و جان لی هوکر³⁰ در تأسیسِ مکتبِ بلوزِ شهریِ دیترویت.

زنانِ بلوزِ دلتا

بلوزِ نواحی اصلاً به لحاظِ سنتی یک موسیقیِ مردانه است: یک نوع جادو‌ی³¹ مختصِ مردان، برای افسونِ زنان (فریس الف: 77). بنابراین، زنان در سنتِ بلوزِ نواحی، جز در مواردِ استثنایی، جایي برای حضورِ مستقل نداشته‌اند. در میانِ – اصطلاحاً – پایونیرهای جریانِ اصلیِ بلوزِ دلتای می سی سی پی هم نامِ سه زن دیده می‌شود که دو تای‌شان دارای رابطه‌ی عاشقانه با دو تن از بزرگانِ مردِ نسلِ اولِ بلوزِ دلتا بوده‌اند و یکي دارای رابطه‌ی همسری. گیشی وایلی³² (معروف‌ترینِ این زنان) و ممفیس مینی³³ به ترتیب دارای روابطِ عاشقانه با پاپا چارلی مک کوی³⁴ و برادرش کانزاس جو مک کوی بودند و برتا لی³⁵ همسرِ قانونیِ چارلی پتنِ بزرگ بود. بزرگانِ زنِ مستقلِ موسیقیِ بلوز از سال‌های دهه‌ی شصتِ میلادیِ قرنِ بیستم است که ظهور می‌کنند. از بزرگ-زناني که بعدها بلوزِ دلتای می سی سی پی را ادامه دادند و و در به‌اوج‌رساندنِ آن نقشِ اساسی ایفا کردند می‌توان جَنیس جُپلین³⁶، بانی رِیت³⁷، روری بلاک³⁸ و سوزان تدسکی³⁹ را نام برد.

گیشی وایلی⁴⁰

از جزئیاتِ زندگیِ گیشی وایلی هیچ چیزِ مستندي در دست نیست. در سالِ 2010 سایتی ساندی بلوز⁴¹ رسماً اعلام کرد که از گیشی وایلی هیچ عکسي وجود ندارد و هیچ کدام از عکس‌های منسوب به او نیز واقعی نیست. روایت‌های غیرِقابلِ‌اطمینان تاریخِ مرگِ او را بینِ سال‌های 1937 و 1938 می‌دانند. رابطه‌ی عاشقانه‌ی گیشی وایلی با پاپا چارلی مک کوی تنها چیزي است در رابطه با زندگیِ خصوصیِ گیشی وایلی که مورخین به آن اطمینان دارند. از گیشی وایلی تنها سه رکورد (اثرِ ضبط‌شده) به جا مانده آن هم مربوط به سال‌های نخستِ دهه‌ی سیِ قرنِ بیستم. همین سه قطعه اما، کافی است برای این‌که نام‌اش را در صدرِ فهرستِ بزرگانِ بلوزِ دلتا حفظ کند. معروف‌ترینِ اثرِ گیشی وایلی ترانه‌یي است به نامِ “بلوزِ آخرین حرف‌های محبت‌آمیز⁴²” که به صورتِ تک-آهنگ⁴³ توسطِ کمپانیِ پارامونت منتشر شده. نگارنده این قطعه از گیشی وایلی را زیباترین اثرِ بلوزِ ناحیه‌ی دلتا می‌داند. جان جرمیا سولیوان محققِ موسیقی و روزنامه‌نگارِ معروف در مقاله‌ی مفصلي که سالِ 2014 تحتِ عنوانِ «ترانه‌ی گیشی و الوی: در تعقیبِ شبحِ دو زني که موسیقیِ آمریکایی را تغییر دادند سپس خود ناپدید شدند بی آن‌که ردِ پایي از خود بر جا بگذارند» در نیویورک تایمز منتشر کرد، ترانه‌ی ” بلوزِ آخرین حرف‌های محبت‌آمیز” گیشی وایلی را در کنارِ ترانه‌ی “Motherless Child Blues” الوی تامس⁴⁴، بانوی بزرگِ بلوزِ ناحیه‌ی تگزاس، که به وقتِ خویش از او سخن خواهیم گفت، دو ترانه‌یي می‌داند که موسیقیِ آمریکا را تغییر داده‌اند⁴⁵.

Geeshie Wiley; The Last Kind Words Blues

پانوشت‌ها:

1) Lead Belly

2) Kid Bailey

3) Charley Patton

4) Elder Roma Wilson

5) B. B. King

6) Freddie Spruell

7) Freddie Spruell

8) David Evans

9) George Mitchell

10) W. C. Handy دو اثرِ نوشته‌ی هندی، Father of the Blues، و A Treasury of the Blues به ترتیب در 1941 و 1949 منتشر شده‌اند.

11) William R. Ferris

12) دو کتابِ نوشته‌ی فریس:

– William Ferris, Blues from the Delta, Anchor Press/Doubleday, 1978. (Ferris 1)

و

– William Ferris, Give My Poor Heart Ease: Voices of the Mississippi Blues, University of North Carolina Press, 2009 (Ferris 2)

که کتابِ اول در سالِ 1988 توسطِ بنگاهِ انتشاراتیِ دیگري هم بازنشرشده:

– William Ferris, Blues from the Delta, Perseus Books Group, Aug 1, 1988

13) rural

14) instrumentation

15) Cigar Box Guitar

16) Slide or Steel Guitar

17) Slider

18) British Invasion

19) Hill Country Blues

20) North Mississippi Hill Country Blues

21) North Mississippi Blues

22) riff

23) groove

24) Fife & Drums

25) Rural Blues

26) Urban Blues

27) Muddy Waters

28) Howlin’ Wolf

29) Doctor Ross

30) John Lee Hooker

31) voodoo

32) Geeshie Wiley

33) Memphis Minnie

34) Papa Charlie McCoy

35) Bertha Lee

36) Janis Joplin

37) Bonnie Raitt

38) Rory Block

39) Susan Tedeschi

40) Geeshie Wiley

41) Sundayblues.org

42) The Last Kind Words Blues

43) Single

44) Elvie Thomas

45) مقاله‌ی سولیوان در نت:

http://www.nytimes.com/interactive/2014/04/13/magazine/blues.html?_r=0